Bursa: Adını Bursa ilimizden alan bu güvercinler, yaygın olarak Bursa ili ve İnegöl başta olmak üzere Bursa’ya bağlı ilçelerde yetiştirilmektedir. Bursa dışında Eskişehir, Afyon ve İstanbul’da da bulunur. Ülke genelinde fazla yaygın oldukları söylenemez. Daha çok Marmara ve Ege bölgesinde, kısmen de Trakya tarafında yetiştirilir. Bursa’da yerli halk tarafından ‘Oynar’ ya da ‘Akkanat’, Trakya bölgesi ve Edirne civarında ise ‘Kesme’ adı ile bilinir. Dünyada ise ‘Bursa Roller, ‘Bursa Tümmler’, Rouleur de Bursa’ gibi adlar ile tanınmaktadır.

Tarihçesi: Bursa ırkının tarihinin oldukça eskilere ve Osmanlı toplumu dönemine dayandığı birçok yetiştirici tarafından genel olarak kabul edilen bir görüştür. Bu konuda elimizde bir belge olmamakla birlikte, bu güvercinlerin geçmişinin Osmanlı devletinin kuruluş dönemleri ve Bursa’nın alınarak sürekli başkent haline getirildiği 1335 yıllarına kadar gittiği söylenmektedir. Bu dönemde yaptığı savaşlar ve kazandığı başarıları takiben Bursa’da vezirlik makamına kadar yükselen Kara Timurtaş Paşa tarafından, bu kuşların Bursa’ya getirildiği belirtilmektedir. Bu konudaki bilgiler eski kuşçuların sözlü anlatımlarına dayanmaktadır. 1387 yılında vezir olduğu bilinen Kara Timurtaş Paşa, Osmanlı Padişahı I. Murad döneminde (1362-1389) Rumeli ve Balkanlarda birçok savaşa katılmıştır. Bosna ve Arnavutluk üzerine seferler yapmıştır. 1389 yılında I. Kosova savaşına katılmıştır. Anlatılanlar doğru ise, tahminen bu seferler sırasında Bursa güvercinlerini gittiği yerlerden getirmiş olmalıdır. Bu bilgiler ışığında Bursa güvercinlerinin ülkemizde 600 yıldır yetiştirildikleri söylenebilir.

Bursa Irkının Eski Yetiştiricileri: Bursa’da eski ailelerin bu kuşları babadan oğla devrederek ırkı uzun bir süredir korudukları bir gerçektir. Bugün 50-60 yıl öncesinden gelen damarı hala devam ettiren kuşçularımız azalmış olmakla birlikte varlığını sürdürmektedir. Bu aileler kuşlarını gerçekten de çok iyi korumaktadırlar. Öyle ki kimseye kuş satmadan, araya yabancı kan katmadan ve hatta kimseye kuşlarını göstermeden bu uğraşı sürdürmektedirler. Bursa güvercini yetiştiren eski yetiştiricilerin çoğu bu kuşlar hakkında bilgi vermekten bile kaçınıyorlar.

Eski kuşçular, bugün örneklerini gördüğümüz Bursa güvercinlerinin son 40 yılın üretimi olduğunu ve artık ırkın özgün yapısının tamamen yitirildiğini belirtmektedirler. Bursa oynarının bütün özellikleri kaybolduğu için kuşçuluğu bıraktığını söyleyen eski yetiştiricilerden Hasan Güler, eski Bursa oynarlarının belirgin özelliklerini kendi ifadeleri ile şöyle anlatıyor. ‘Bizim gözümüze hoş gelen kuşlar, koca zikirli tabiri ile adlandırdığımız Bursa oynarı dışında, cicili yani İsmail Bey’de gördüğünüz ve İnegöllü kuşçu arkadaşların sahiplendiği kuşlardır. Zikirliler diye adlandırdığımız kuşlar, akkanat akkuyruk olur. Gaga ve kafanın birleşim yeri içeriye doğru çukur olup burun delikleri şişkindir. Gaga ucunda tatlı zikir yani saka zikiri olur. Allah sizi inandırsın, göz çeperlerine baktığınız zaman göz bebeklerinin etrafı buğuludur ve gülkurusunu andırır. İnsana bakarken gözlerini kısar. Göz kapakları firil firil beyazımsı olur. Önden beyinli olması hiç önemli değildir. Kafalar yuvarlak ve albenilidir. Geniş göğüslüdür ve vücudu arkaya doğru tuttuğunuzda balerin gibi ince durur. Tüyleri ince bir kadife kumaş gibi ellerinde kaymalıdır.’ Bu anlatımdan etkilenmemek mümkün değil. Eski Bursa güvercinlerini böyle tanımlayan eski kuşçular bugünkü yeni Bursa güvercinlerini doğal olarak beğenmemekte ve kırma olarak nitelendirmektedirler. Bursa güvercinlerinin standartlarının nasıl olması gerektiği konusundaki hiç bitmeyecek gibi görünen tartışmaların kaynak noktası burasıdır. Örneğin, eski yetiştiriciler kanat ve kuyruk telekleri arasında görülen sazlara (beyaz ya da siyah teleklere) ya da önden beyinli denilen kafa şekline hiç önem vermezken, yeni yetiştiriciler daha farklı özellikleri ön plana çıkartmaktadırlar. Aşağıda sırlanan özellikler daha çok yeni nesil yetiştiricilerin ırkta beklediği özellikleri tanımlamaktadır.

Bursa Güvercinlerinde Aranan Özellikler: Bursa güvercinlerinde uçuş özelliklerinin yanı sıra bakmamız gereken bazı renksel ve fiziksel özellikler de bulunmaktadır. Bu özelliklerin neler olduğu ya da olması gerektiği konusunda eski ve yeni yetiştiricilerin farklı görüşleri bulunduğu belirtilmişti. Bölgesel olarak da farklı yaklaşımlar söz konusu olabilir. Bursalı eski kuşçular Bursa ırkının eski özelliklerini yitirdiğini belirtmektedirler. Bugün bulunan kuşları ise kırma olarak görmektedirler. Bugün bulunan Bursaların özellikleri aşağıda sıralanmıştır.

Vücut Yapısı: Bursa güvercinlerde vücut orta irilikte, dik duruşlu ve üçgen bir görünüm sunmalıdır. Kanatlar kuyruk üzerinde taşınmalıdır. Kuşa önden bakıldığında geniş ve dışa çıkık göğüs ve geriye doğru daralan şekilde üçgeni andıran bir vücut yapısı olmalıdır. Buna bağlı olarak kuşun bel kısmı ince olmalı, boyun ise kısa olmalıdır. Aynı şekilde ayaklarda fazla uzun olmamalıdır. Bursa güvercinlerde kanatlar vücuda orantılı olarak normal uzunluktadır.

Kafa Şekli: En dikkat çekici yanları alın yapılarıdır. Burunun hemen üzerinden başlayan alın öne doğru hafif çıkı bir görünüm sunar. Bu şekil ‘önden beyinli’ olarak adlandırılır. Alın burundan itibaren dışa doğru bir kavis yaparak yükselir. Kafa düzgün yuvarlak biçimli olup önden bakıldığında kestane gibi bir görüntü verir. Kuşa önden bakıldığında iki gözün tam orta yerinde dikinde hafif bir çukurluk iki bombe oluşmasına neden olur.

Gözler: Göz rengi ‘beyaz çakır’ ya da ‘inci göz’ olarak adlandırılan şekilde çok açık olmalıdır, ‘yoğurt göz’ de denilen tam beyaz göz, bu kuşlarda aranılan özelliktir. Bazı kuşlarda gözün içindeki beyazlık üzerinde kızıl bir ton bulunur. Bunlara ‘kızıl çakır’ denilir, bu renk Bursa kuşlarında tercih edilmez. Gözler biraz iri ve ağza yakın olmalıdır. Göz çevresi kesinlikle kabul edilmez. Göz kapakları da beyaz olmalıdır.

Gaga: Bursa güvercinlerde gaga çok önemlidir. Gaga, kafa ve vücut büyüklüğüne göre biraz uzun ve kalındır. Bursalarda gaga ince olmamalıdır. Renk olarak ‘sedef gaga’ denilen şekilde süt beyaz renkli olmak zorundadır. Bazı Bursa güvercinlerde beyaz gaganın ucunda ‘zikir’ olarak adlandırılan hafif siyah küçük bir bölüm bulunur. Siyah kanat akkuyruklarda zikir tercih nedenidir. Ancak yaşmaklılarda ve akkanat akkuyruklarda zikirli gaga yapısı kesinlikle istenmeyen bir durumdur.

Renk: Bursa güvercinlerinde iki renk tüy vardır, siyah ve beyaz, bu renkler tam olmalıdır. Yani siyahlar tam siyah, beyazlar ise tam beyazdır. Ara tonlar ve alacalık bulunmaz.  Bursa kuşunun siyahı, çok koyu ve çok parlaktır. Bu ton Bursa kuşuna özgü olmamakla birlikte, çok az güvercin ırkında bulunur. Bursaların göğsü ‘yeşil şallı’ olarak adlandırılan şekilde yeşilimsi yanardönerdir.

Kuyruk Kapakları: Bursa güvercinlerinde kuyruğu üstten ve alttan örten kuyruk kapak tüylerinin çok düzgün olması gerekmektedir. Kuyruk kapakları yay gibi düzgün bir şekilde gelmelidir. Ayrıca kuyruk alt ve üst kapaklarının renk olarak siyah olması gerekmektedir. Kuyruk altındaki ince kapak ise beyaz olmalıdır.

Ayaklar: Ayaklarda bilekten aşağısı tüysüz olmalıdır. Bu güvercinler paçasızdır. Bilekten aşağıda bulunan her tüy paça olarak değerlendirilir ve kuşun değerini yitirmesine neden olur. Ayak renkleri dikkat çekici kırmızı tondadır. Ayak tırnakları bu güvercinlerde kesinlikle beyaz olmak zorundadır.

Kuyruk Telekleri: Bursa güvercinlerinde kuyruk telek sayısı 12 adettir. Daha fazlası standart dışıdır ve kabul edilmez. Bursa güvercinlerinde kuyruk üstü yağ bezesi bulunur. Bursa ırkını yakın akrabası olan Mülakat ve Çakal ırkından ayıran en önemli özellik budur. Mülakat ve Çakal’da kuyruk telek sayısı 14 bazen de 16 olabilmektedir. Mülakat ve Çakal’da kuyruk üstü yağ bezesi bulunmamaktadır.

Kırkanatlık: Bursa güvercinlerinde kırkanatlık durumu eski bazı yetiştiriciler tarafından önemli görülmektedir. Gerek akkanatlarda görülen siyah kanat telekleri ile karakanatlarda görülen beyaz kanat teleklerinin ırkı bozmadığı düşünülmektedir. Yine aynı şekilde kuyruk teleklerindeki siyah tüyler ile kuşun vücudunun çeşitli yerlerinde ve özellikle de karın altı, kafa gibi yerlerinde görülen beyaz tüylerin ırkın yapısına uygun olduğu görüşü vardır. Bugün ise birçok Bursa güvercini yetiştiricisi ise bu görüşü paylaşmamaktadır. Bu yetiştiriciler tersi görüştedir.

Karakter Özellikleri: Bursa güvercinleri yuvasına çok bağlı kuşlardır. Bir kez alıştıktan sonra mutlaka yuvasına geri gelir. Bu açıdan çok sağlam ve güvenilir kuşlardır. 50 km uzaklıktan bırakılan Bursa güvercinleri rahat bir şekilde yuvalarını bulabilmektedirler. Yuvasını kaybeden güvercinin 4-5 gün sürekli yuvasını arayarak dolaştığı gözlenmiştir. Bunun yanı sıra ele gelmemeleri, ürkek ve korkak davranışlara sahip olmaları istenen bir özelliktir. İyi bir Bursa güvercininden beklenen diğer bir davranış şekli ise, yeni alınıp kümese koyulan bir kuşun, burayı benimser davranışlara girmesidir. Bu özellik makbul kabul edilmektedir. Hatta bazı yetiştiriciler yeni geldiği kümesi hemen benimser davranışlara girmeyen yani ‘ayarlık çekmeyen’ kuşları elden çıkarırlar.

Uçuş Özellikleri: Bursa güvercinleri, makaracı ırkların uçuş özelliklerini göstermektedir. Ancak makaracı özellikleri diğer makaracı ırklarımızla kıyaslandığında daha zayıf olarak değerlendirilmektedir. Bursalar çok hızlı ve seri uçuşlu kuşlardır. Havada manevra kabiliyetleri çok fazladır. Uçuşa geçeceği anda telaşlı bir tarz gösterirler. Havada kanat atışlarını makaslayarak yaparlar. Yani kanatlar yarım açılarak kırpık kırpık bir uçuş sergilerler. Kanatlar uçarken geniş açı oluşturmaz, sadece arada bir kayık çeker gibi bir pozisyona geldiklerinde (iki kanadı açarak birbirine vurup birleştirdiklerinde) açı genişler ve hatta kanat sesi bile duyulabilir. Ancak kanat vuruşları serttir. Uçuş özelliklerini daha iyi sergileyebilmeleri açısından grup halinde uçurulan kuşlardır. En az 8 kuştan oluşan bir grup tercih edilmelidir. Bu sayı 20’ye ve daha fazlaya da çıkabilir. Kuşlar havada birbirlerini takip ederek uçmakla birlikte ayrı bir uçuş tarzları vardır. Dağınık uçmaları istenilen bir özelliktir. Grup uçanları tercih edilmez. Oldukça yükselirler ve sineğe çıkarak uçarlar.

Bursa güvercinleri uzun süre uçan kuşlardır. Ortalama 3-4 saat arası uçarlar. Klasik uçuş tarzını yakalamaları bir yılı bulur. Bu güvercinlerde uzun süre uçma aranılan bir özellik olup kuşun değerini artırır. Yavru güvercinler uçuşa alıştırılırken uzunca bir çubuğun üzerine bayrak gibi bez bağlanıp sallanarak kuşların hemen konma eğilimi engellenmeli ve yükselmeleri sağlanmalıdır. Uçarken yerden verilecek pırıltılara, sesli komutlara ya da bayrak sallama gibi işaretlere karşı bir tepki vermezler. Bu bakımdan uçurulduktan sonra yerden yönetilebilmeleri mümkün değildir. Uçtuktan sonra kendi kümesinden başka yere konma özelliği bulunmaz. Uçarken havada karşılaştıkları başka güvercin gruplarına hiç aldırış etmeksizin uçarlar. Yere inişleri çok kolaydır. Kuş salması üzerinden birkaç kez geçtikten sonra ani bir dalışla kolayca konar. Bu bakımdan balkonlarda bile yetiştirilebilirler.

Bursa güvercinlerinin en karakteristik uçuş özellikleri makara yapmalarıdır. Makara yapan kuş, gruptan koparak aşağı doğru düşer. Bu düşüş sırasında yaklaşık 10 kez takla atarak döner ve bu sırada yaklaşık 20-30 metre kadar yükseklik kaybeder. Daha sonra makarayı bırakıp tekrar yükselir. Bu kuşu gruptan diğer kuşlar izler ve seyredene çok güzel görüntüler sunarlar. Bursa ırkı havada makara hareketinin yanı sıra bazen de 45 derecelik bir açı ile ani dalışlar yapar. Bu dalış sırasında kanat çırparak hızla alçalır, sonra tekrar yükselir ve normal uçmaya devam eder. Makaslı bir biçimde hızlı alçalıp hızlı yükselme bu kuşlara özgüdür. Bu uçuş özellikleri Bursa kuşlarında aranılan bir özelliktir. Bu dalış hareketi ile sert ve hızlı uçmaları Bursa kuşlarının atmaca ve şahin saldırısı karşısında kendilerini koruyabilmelerini ve saldırıdan kaçabilmelerini sağlar. Ancak yüksek ve uzun süre uçmaları ise bu tür kuşların saldırıya uğramaları için uygun koşullar sağlar.

Renkler: Genetik olarak tek renge sahiptir. Bu renk siyahtır. Bu rengin karşılaşılabilecek 4 varyasyonu bulunur: Arap, Beyaz, Karakanat, Akkanat akkuyruk.

Arap: Adında da anlaşılacağı gibi bütün vücudu kanat ve kuyruk telekleri dahil siyah olan kuşlardır. Günümüzde sayıları hızla azalmıştır.

Beyaz: Bütün vücudu beyaz olan kuşlardır. Sayıları hızla azaldığı için fazla rastlanmamaktadır.

Karakanat: Kanat telekleri dahil bütün vücut siyah olup yalnız kuyruk telekleri beyazdır. Kanat teleklerinde kırkanatlık durumu tercih edilmez. Kuyruk teleklerinde ise siyah telek bulunmamalıdır.

Akkanat Akkuyruk: Bu güvercinlerde kanat telekleri ve kuyruk telekleri beyaz, diğer yerler siyahtır. Kanat teleklerinin baştan 7 tanesinin beyaz olması aranılan bir özelliktir. 7 ve 7 biçimi en ideal olarak kabul edilmektedir. Beyaz olan kanat telekleri arasında siyah saz tercih edilmez. Akkanat Akkuyruklarda kuyruk teleklerinin de tamamı beyaz olmalıdır, arada siyah saz uygun karşılanmaz.

Renk Yamaları ve Adlandırma: Akkanat Akkuyruklarda, kafa üzerinde, gözaltlarında ve gaga altında beyaz tüyler bulunabilir. Bu tüylerin olup olmamasına ve beyaz tüylerin bulundukları yere ve şekline bağlı olarak bu güvercinlere farklı adlar verilmektedir. Adlandırmalar şunlardır:

Karabaş: Bu güvercinlerde özellikle kafa tam siyah olmalıdır. Kafanın hiçbir yerinde beyaz tüy bulunmaz. Bunun yanı sıra vücudun diğer bölgelerinde özellikle de karın altında beyazlıklar olmaması tercih nedenidir.

Yaşmaklı: Karabaşın özelliklerine sahiptir. Ancak gaganın altında boyuna doğru uzanan sakal gibi bir beyazlık bulunur. Bu beyazlığın uzunluğuna ve şekline göre kuşlara değişik isimler verilir. En uzun beyazlığa sahip olanlar yaşmaklı olarak adlandırılır.

Muskalı: Muskalılarda gaga altındaki beyazlık fazla uzun değildir. Üçgen biçiminde küçük bir beyaz alan bulunur.

Noktalı: Noktalılarda gaga altındaki beyazlık çok azdır. Küçük lekeler halindedir.

Sürmeli: Güvercinin kafasında bulunan beyaz tüyler, gözlerinden başlayıp kulaklarına doğru uzanıyorsa buna sürmeli adı verilir. Bazı yetiştiriciler buna ‘çekmeli’ demektedir.

Kilitli: Sürmeli güvercinlerde gözlerden kulağa doğru uzayan beyaz alan eğer kesilmeden devam ediyor ve ensede birleşiyorsa buna kilitli denir. Bu kuşlarda gözden göze beyaz bir şerit vardır.

Abraş: Kafada bulunan beyazlık kuşun alnında ufak bir leke şeklindeyse buna abraş denilir.

Akman: Bu güvercinlerde kafa kesme beyazdır. Aynı döneklerdeki gibi kafanın tümü kesme beyaz olursa buna akman adı verilir. (Y. İşçen, 2003)